ad

 10 listopada 1918 roku pabianiccy patrioci zgromadzili się w Domu Ludowym przy ul. Kościuszki, gdzie Polska Organizacja Wojskowa opracowywała plan rozbrojenia oddziałów niemieckich.
Około godziny 23 przed koszarami w domach Kruschego i Endera Feliks Rutkowski rozbroił pierwszego żołnierza niemieckiego. Tłum wdarł się do koszar i odebrał broń stacjonującym tam Niemcom. Po zajęciu koszar obsadzone zostały najważniejsze punkty w mieście – budynek pocztowy, fabryki, dworzec kolejowy.
Komendantem miasta był Antoni Jankowski, który z młodzieży i przedstawicieli innych środowisk utworzył kompanię wojskową.
Przejęcie władzy w Pabianicach przez Polaków odbyło się bezkrwawo.

11 listopada – Polska po 123 latach niewoli odzyskuje niepodległość

W Pabianicach były liczne manifestacje. Pochód pabianiczan i mieszkańców okolicznych wsi zakończył się przed siedzibą władz - Zamkiem, skąd do zgromadzonych przemówił Antoni Szczerkowski. Polska wreszcie była wolnym krajem!
Wieczorem 12 listopada w sali Stowarzyszenia Robotniczego „Światło” na spotkaniu przedstawicieli partii politycznych powołano 37–osobową Radę Robotniczą Pabianic z Teofilem Wojeńskim na czele. Obok Rady Robotniczej pojawił się w mieście przedstawiciel władzy centralnej – komisarz ludowy – Juliusz Mieszkowski.
25 stycznia 1919 roku powstała Tymczasowa Rada Magistracka, która posiadała faktyczną władzę w mieście aż do wyborów samorządowych przeprowadzonych w marcu. W skład rady weszli: Jan Jankowski (właściciel nieruchomości), Bolesław Pawłowski (fabrykant), Gustaw Adolf Rosner (chemik, właściciel nieruchomości), Jan Kamiński (robotnik), Józef Hans (fabrykant).
Rada Magistracka utworzyła 4 komisje: Sekcję Żywności i Opału (B. Pawłowski), Sekcję Szpitalnę i Sanitarną (G. A. Rosner), Sekcję Budowlaną (J. Hans), Sekcję Pomocy Biednym (J. Kamiński).
Urząd Miasta zatrudniał 36 osób. Sekretarzem został A. Podgórski, a skarbnikiem J. Petrykowski. Zatrudniono ponadto: buchaltera, archiwistę, kwatermistrza, maszynistkę, akuszerkę, intendenta, 2 stróżów, 3 woźnych, gajowego, felczera, kontrolera żywności, sekwestatora i registratorkę.
Pierwsze wybory do samorządu przeprowadzono w Pabianicach 9 marca 1919. 6 list wystawili Polacy, 3 Żydzi i 1 Niemcy. I miejsce zajęła Polska Partia Robotnicza, II – Narodowy Związek Robotniczy, III – Żydowski Narodowy Komitet Wyborczy. Pierwsza Rada Miasta składała się z 22 Polaków, 6 Żydów i 2 Niemców.
Stanowisko prezydenta zostało ustanowione w 1919 roku uchwałą, na mocy której gród nad Dobrzynką został zaliczony do tzw. miast wyznaczonych zarządzanych przez prezydenta. Wcześniej władza w mieście spoczywała w rękach burmistrza. Pierwszym prezydentem został Leonard Makowski, a wiceprezydentem – Jan Jankowski.
W 1919 roku Pabianice wchodzą w skład województwa łódzkiego, otrzymując uprawnienia miasta powiatowego.

Pabianice – miasto wielu narodowości

Wiosną 1919 roku liczba ludności wynosiła około 36.000. Wyniki spisu z 1921 roku podają: 13.458 mężczyzn i 16.241 kobiet (suma 29.699 osób). Liczba ludności w latach powojennych zmalała więc o około 7.000. Było 21.389 Polaków, resztę mieszkańców Pabianic stanowili Żydzi, Niemcy i niewielka ilość Rosjan.
Dla porównania w 1913 roku Pabianice zamieszkiwało 48.414 osób, w tym 32.696 Polaków, 9.558 Żydów, 5.918 Niemców, 242 Rosjan. Wraz z przedmieściem Zielonej Górki naliczono 57.347 mieszkańców.

Przemysł i handel w latach powojennych

Pabianicki przemysł włókienniczy wyszedł z wojny ogromnie zniszczony. Pozbawiony maszyn, urządzeń i surowców, odcięty od rynków zbytu – odbudowywał się powoli i z trudem. Wprawdzie pierwsze fabryki ruszyły już pod koniec 1918, ale jeszcze 6 miesięcy później uruchamianie przemysłu było w stadium początkowym. Pod koniec 1918 sześć największych fabryk zatrudniało zaledwie 530 osób. Masowy konsument cierpiał na brak pieniędzy. Fabryka Kindlera borykała się z trudnościami organizacyjnymi, wynikłymi po śmierci długoletniego prezesa firmy, Oskara Kindlera.

Głód i bezrobocie

W kwietniu 1919 roku zarejestrowano 23.000 bezrobotnych. Pomagano im wydając zapomogi w naturze. To nie wystarczało. Pierwsze masowe wystąpienie bezrobotnych miało miejsce 18 sierpnia 1919. Policja rozprawiła się z demonstrantami strzelając. Manifestacje nie ustawały, było coraz więcej aresztowań.
Drugim obok bezrobocia problemem była aprowizacja. Zaopatrzenie ludności w żywność było wysoce niedostateczne. W grudniu 1918 roku na jednego mieszkańca przypadało zaledwie 15 funtów ziemniaków. Cukru, za który wzięto z góry pieniądze, w ogóle nie dostarczono.
Z inicjatywy Pabianic 10 sierpnia 1919 roku odbyła się narada przedstawicieli miast w sprawie organizacji aprowizacji oraz walki z lichwą i spekulacją. W 1920 polepszyła się sytuacja gospodarcza w kraju, a tym samym – w Pabianicach.

Stan miasta po wojnie


Pod względem higieny sanitarnej sytuacja przedstawiała się fatalnie. Miasto nie miało wodociągów ani kanalizacji. Były wanny kąpielowe przy zakładach Kruschego i Endera, łaźnia przy zakładzie Kindlera i mykwa żydowska.
Nie było miejskiej elektrowni. Prąd, który zużywano do oświetlenia ulic i niektórych domów, gmina kupowała od dwóch miejscowych firm (Kruschego i Endera oraz Kindlera) i sprzedawała abonentom, osiągając pewne zyski.
Ulice w mieście były brukowane, zaś chodniki częściowo betonowe, a częściowo z kamienia polnego. Część ulic posiadała oświetlenie elektryczne, na części w ogóle nie było oświetlenia. Oprócz tramwajów po ulicach kursowało kilka dorożek.
Około 70 proc. budynków to domy murowane, pozostałe były drewniane.
W Pabianicach istniały 2 parki spacerowe, 5 aptek, 3 szpitale (1 miejski i 2 fabryczne), ambulatorium miejskie i przychodnia państwowa dla chorych wenerycznie. Szpital miejski posiadał około 80 łóżek. Miasto utrzymywało przytułek dla starców i schronisko dla dzieci. Oprócz tego istniało kilka instytucji charytatywnych, np. Ewangelicki Dom Starców.

Powojenne inwestycje w zniszczonym przez wojnę mieście

Inwestycje realizowane przez miasto w pierwszych latach po wojnie nie były duże. W 1919 roku zmieniono bruk na Zamkowej, przedłużono ulicę Zachodnią i utworzono park miejski, zwany dziś „Strzelnicą”.
W 1919 roku uruchomiono około 100 ręcznych warsztatów tkackich. Powoli podejmowały się uruchomienia produkcji większe firmy, w tym największa fabryka w mieście Tow. Akc. Wyrobów Bawełnianych Krusche i Endera. Dopiero w 1920 roku uruchomiono zakłady przemysłowe Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Półwełnianych R. Kindlera oraz 26 mniejszych zakładów włókienniczych. Niezależnie od tego istniało: 7 farbiarni parowych i apretur, 15 farbiarni ręcznych, 2 garbiarnie, fabryka mebli biurowych, stolarnia mechaniczna, papiernia, fabryka artykułów chemicznych, 2 młyny. Widoczny rozwój handlu i przemysłu datował się od połowy 1920 r.
Do handlu ulicznego miasto wyznaczyło dwa rynki brukowe i plac jarmarczny niebrukowany. W latach 1919 – 1920 targi odbywały się we wtorki i piątki.

Stan granic po wojnie

Na przełomie 1921/1922 roku doszło do powiększenia obszaru Pabianic o ziemie stanowiące do tej pory jego przygranicze.
24 listopada 1921 roku włączono do Pabianic z gminy Widzew folwark Młodzieniaszek i wieś Jutrzkowice Poduchowne, a z gminy Górka Pabianicka Folwark Pabianice, wieś Pabianice, część wsi Nowo – Karniszewice.
Nowe granice miasta wytyczono 22 kwietnia 1922. Za linię graniczną między miastem i wsią Rypułtowice oraz Karniszewice przyjęto środek rzeki Dobrzynki. Granica z Karniszewicami biegła od rzeki w kierunku zachodnim do drogi prowadzącej z Pabianic do Szynkielewa. Dalej – do drogi kolonialnej i tą drogą do przecięcia się jej z traktem Pabianice – Konstantynów. Następnie wzdłuż toru kolejowego do szosy Pabianice – Łask.

Pomnik Legionisty – hołd dla żołnierzy

12 listopada 1933 roku w Pabianicach został odsłonięty Pomnik Niepodległości autorstwa M. Lubelskiego.
Na cokole znajduje się czuwający legionista, u jego nóg leżą zdruzgotane słupy graniczne. Na ścianie pomnika znajduje się twarz marszałka Józefa Piłsudskiego, a pod jego popiersiem wyryto datę 1918. Trzy ściany cokołu pokryte zostały nazwiskami pabianiczan, którzy w latach 1914–1920 oddali swoje życie za ojczyznę. Są to Orlęta Pabianic.
Pomnik jest symbolem wszystkich walk o niepodległość od chwili pierwszego rozbioru Polski do 1920 roku.
Miejsce, gdzie go postawiono, jest szczególne: tu latem 1863 stacjonowali powstańcy, w 1905 roku odbył się pochód pabianickich niepodległościowców, w 1914 roku zatrzymał się pierwszy oddział polskiego wojska, w 1918 składano przysięgę na wierność Rzeczypospolitej.


Na podstawie:
„Pabianiczanie, którzy oddali życie za ojczyznę 1914–1920”, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Pabianice 1933.

„Dzieje Pabianic. Kalendarium do 1939 roku”, Andrzej Gramsz, wydawnictwo GRAKO, Łódź 2005.

„Pabianiciana”, pod red. Kazimierza Badziaka, tom II, Pabianickie Zakłady Graficzne, 1993 rok. Tam: Dariusz Wypych „Pabianice u progu niepodległości (1918–1922)”.

„Pabianice. Przewodnik po historii i współczesności miasta”, Aneta Adamczyk, Muzeum Miasta Pabianice, Pabianice 2007.

„650 lat Pabianic. Studia i szkice”, Robert Adamek, Tadeusz Nowak, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2005

„Dzieje Pabianic” pod red. Gryzeldy Missalowej, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1968.