O Enderach, Kruschach, Kindlerach opowiadał Robert Adamek, kustosz muzeum. Wykładowi towarzyszył pokaz slajdów prezentujących archiwalne zdjęcia.
Historię rodów Adamek rozpoczął od przedstawienia rodziny Enderów. Karol Ender urodził się w 1840 roku w Saksonii. W 1858 roku został przyjęty do fabryki Beniamina Kruschego w charakterze majstra tkackiego. Rok później ożenił się z najstarszą córką swojego pracodawcy — Marią Augustą Krusche. Od roku 1872 Karol Ender został współpracownikiem Beniamina Kruschego. W 1873 r. Ender zbudował przędzalnię odpadków bawełnianych. W roku 1874 z ich połączenia powstała fabryka "Krusche i Ender", której współwłaścicielami byli również dwaj synowie Beniamina Kruschego. W 1884 roku wycofał się z działalności jeden z synów Kruschego, a na jego miejsce wszedł jedyny syn Endera — Teodor Ender (1860–1921). Od tego momentu prowadzeniem zakładu zajmowali się Enderowie, którzy mieszkali w budynku, gdzie dziś mieści się Starostwo.
– Wtedy do ich domu wchodziło się od ulicy Zamkowej – poinformował Adamek.
W 1889 roku zakłady przeistoczyły się w spółkę akcyjną. Słuchacze wykładu mogli obejrzeć plan zakładów z 1926 roku z zaznaczonymi na nim numerami, które oznaczały daty wybudowania poszczególnych części fabryki.
Historia rodziny Kruschów zaczyna się od Gottlieba Krusche (ur. w Saksonii w 1769 roku, zm. w 1851 w Pabianicach), założyciela ręcznej tkalni wyrobów bawełnianych. Z jego czterech synów najbardziej zaangażowanym w kierowanie przedsiębiorstwem był Beniamin Krusche. To on w 1850 roku sprowadził do Pabianic pierwszą maszynę parową i postawił krosna mechaniczne.
Kantor, czyli główna siedziba firmy „Krusche – Ender” mieściła się przy ulicy Zamkowej 3.
– Oprócz fotografii, zachował się materiał filmowy z początku XX wieku – przypomniał Adamek. – To pierwszy, 12–minutowy, niemy film o Pabianicach.
Firma dwóch rodów znana była w całej Europie. Zdobywała liczne dyplomy i nagrody (1867 rok – dyplom dla Beniamina Kruschego w języku francuskim na wystawie w Paryżu, 1896 rok – dyplom rosyjski, firma od tego roku mogła na swoich towarach umieszczać znak godła carskiego, 1900 rok – złoty medal na międzynarodowej wystawie w Paryżu).
– Oprócz działalności przemysłowej, fabrykanci prowadzili też działalność społeczno–kulturalną – opowiadał Robert Adamek.
Pod koniec XIX wieku wybudowali domy dla swoich robotników. Domy familijne znajdowały się na osiedlu za dzisiejszym „jamnikiem”. Na początku XX wieku przy ulicy św. Rocha (dzisiejsza przychodnia) utworzyli szpital fabryczny. W 1905 roku firma założyła bibliotekę fabryczną, której księgozbiór liczył w 1912 r. 1.599 tomów w językach: polskim, niemieckim i rosyjskim. W 1895 roku wybudowany został budynek przy ul. Skromnej, w którym mieściła się elementarna szkoła fabryczna. Działała też Kasa Chorych i straż pożarna z orkiestrą.
Kolejną pabianicką rodziną fabrykancką byli Kindlerowie. Rudolf Kindler (1819–1893) urodził się w Stawiszynie pod Kaliszem. Przybył do Pabianic ze Zgierza w roku 1848 i objął stanowisko kierownika farbiarni Beniamina Kruschego. W 1861 roku otworzył fabrykę tkanin wełnianych i półwełnianych. Dom rodzinny Kindlerów mieścił się przy Zamkowej 26 (dziś – Urząd Skarbowy), zakłady – po drugiej stronie ulicy (dziś – Centrum Handlowe Echo, została po nich jedynie wieża ciśnień) oraz przy kościele św. Mateusza.
Z historią pabianickiego przemysłu wiążą się również inne rodziny. Na przełomie lat 80. i 90. XIX w. Ludwik Schweikert i Robert Resiger założyli w mieście Fabrykę Farb Anilinowych i Produktów Chemicznych.
– Były to początki dzisiejszej Polfy – wyjaśnił kustosz.
Mieliśmy również fabrykę papierniczą – róg Partyzanckiej i Piłsudskiego.
– W okresie międzywojennym była to największa papiernia w Polsce – dodał.
Jej współwłaścicielami byli: Robert Saenger i Artur Steinhagen.
Robert Adamek, kustosz muzeum, prelekcję „Historie znanych rodów fabrykanckich w Pabianicach” wygłosił w czwartek (18 kwietnia) w Galerii ex libris Miejskiej Biblioteki Publicznej przy ulicy św. Jana 10.